1مناظره امام هادی با یحیی ابن اکثم

به عنوان شروع کار به حدیثی از کتاب الاحتجاج (ج 2 صص449-446) استناد می­جویم. این حدیث را اولین بار در کتاب «امامان شیعه و وحدت اسلامی» تألیف آقای علی آقانوری (انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب – چاپ اول 1387) مشاهده کردم ولی بعد در کتاب احتجاج نیز همان حدیث را یافتم. ترجمه ارائه شده نیز با اندکی تغییرات از کتاب آقای آقانوری تقدیم می­شود. البته برخی فقرات در ترجمه آقای آقانوری نیامده بود که حقیر سعی در ترجمه آن نمودم.

و روی أن المأمون بعد ما زوج ابنته أم الفضل أبا جعفر کان فی مجلس و عنده أبو جعفر ع و یحیى بن أکثم و جماعة کثیرة فقال له یحیى بن أکثم ما تقول یا ابن رسول الله فی الخبر الذی روی أنه نزل جبرئیل ع على رسول الله ص و قال یا محمد إن الله عز و جل یقرئک السلام و یقول لک سل أبا بکر هل هو عنی راض فإنی عنه راض‏

فقال أبو جعفر ع لست بمنکر فضل أبی بکر و لکن یجب على صاحب هذا الخبر أن یأخذ مثال الخبر الذی قاله رسول الله ص فی حجة الوداع قد کثرت علی الکذابة و ستکثر بعدی فمن کذب علی متعمدا فلیتبوأ مقعده من النار فإذا أتاکم الحدیث عنی فاعرضوه على کتاب الله و سنتی فما وافق کتاب الله و سنتی فخذوا به و ما خالف کتاب الله و سنتی فلا تأخذوا به و لیس یوافق هذا الخبر کتاب الله قال الله تعالى وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ وَ نَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ فالله عز و جل خفی علیه رضاء أبی بکر من سخطه حتى سأل عن مکنون سره هذا مستحیل فی العقول ثم قال یحیى بن أکثم و قد روی أن مثل أبی بکر و عمر فی الأرض کمثل جبرئیل و میکائیل فی السماء فقال و هذا أیضا یجب أن ینظر فیه لأن جبرئیل و میکائیل ملکان لله مقربان لم یعصیا الله قط و لم یفارقا طاعته لحظة واحدة و هما قد أشرکا بالله عز و جل و إن أسلما بعد الشرک فکان أکثر أیامهما الشرک بالله فمحال أن یشبههما بهما قال یحیى و قد روی أیضا أنهما سیدا کهول أهل الجنة فما تقول فیه فقال ع و هذا الخبر محال أیضا لأن أهل الجنة کلهم یکونون شبانا و لا یکون فیهم کهل و هذا الخبر وضعه بنو أمیة لمضادة الخبر الذی قاله رسول الله ص فی الحسن و الحسین ع بأنهما سیدا شباب أهل الجنة فقال یحیى بن أکثم و روی أن عمر بن الخطاب سراج أهل الجنة فقال ع و هذا أیضا محال لأن فی الجنة ملائکة الله المقربین و آدم و محمد و جمیع الأنبیاء و المرسلین لا تضی‏ء الجنة بأنوارهم حتى تضی‏ء بنور عمر

فقال یحیى و قد روی أن السکینة تنطق على لسان عمر فقال ع لست بمنکر فضل عمر و لکن أبا بکر أفضل من عمر فقال على رأس المنبر إن لی شیطانا یعترینی فإذا ملت فسددونی فقال یحیى قد روی أن النبی ص قال لو لم أبعث لبعث عمر فقال ع کتاب الله أصدق من هذا الحدیث یقول الله فی کتابه وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثاقَهُمْ وَ مِنْکَ وَ مِنْ نُوحٍ فقد أخذ الله میثاق النبیین فکیف یمکن أن یبدل میثاقه و کل الأنبیاء ع لم یشرکوا بالله طرفة عین فکیف یبعث بالنبوة من أشرک و کان أکثر أیامه مع الشرک بالله و قال رسول الله ص نبئت و آدم بین الروح و الجسد فقال یحیى بن أکثم و قد روی أیضا أن النبی ص قال ما احتبس عنی الوحی قط إلا ظننته قد نزل على آل الخطاب‏

فقال ع و هذا محال أیضا لأنه لا یجوز أن یشک النبی ص فی نبوته قال الله تعالى اللَّهُ یَصْطَفِی مِنَ الْمَلائِکَةِ رُسُلًا وَ مِنَ النَّاسِ فکیف یمکن أن تنتقل النبوة ممن اصطفاه الله تعالى إلى من أشرک به قال یحیى روی أن النبی ص قال لو نزل العذاب لما نجا منه إلا عمر فقال ع و هذا محال أیضا لأن الله تعالى یقول وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ فأخبر سبحانه أنه لا یعذب أحدا ما دام فیهم رسول الله ص و ما داموا یستغفرون

 در یکی از محافل مأمون با حضور امام هادی علیه السلام و یحیی بن اکثم – از علمای اهل جماعت (به اصطلاح سنی) – از فضائل خلفا سخن به میان آمد. یحیی روایتی مطرح کرد که: جبرئیل از طرف خداوند بر رسول الله (ص) نازل شد و گفت: ای محمد، الله عز و جل به تو سلام می­رساند و می­گوید: از ابوبکر بپرس که آیا از من راضی است؟‏ من که از او راضی هستم.

حضرت فرمود: من منکر فضل ابوبکر نیستم ولی کسی که این روایت را نقل کرده است می­بایست به این روایت از رسول خدا (ص) نیز توجه می­کرد که همه حدیث شناسان صحت آن را پذیرفته­اند: آن حضرت در حجه الوداع فرمود: نسبت دادن سخنان دروغ به من زیاد شده و پس از این زیادتر خواهد شد. کسانی که بر من دروغ می­بندند جایگاهشان از آتش پر خواهد شد. پس اگر حدیثی از من به شما رسید، آنرا به کتاب خدا و سنت من ارائه نمایید و آنچه موافق کتاب الله و سنت من بود را بپذیرید و هر آنچه خلاف کتاب خدا و سنت من است، قبول نکنید. و آیه از کتاب الله موافق این روایت نیست. خداوند متعال می­فرماید: « وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ وَ نَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ ». پس آیا می­شود که خداوند متعال از رضا و سخط ابوبکر مطلع نباشد و از او بپرسد؟! عقلا این محال است.

آنگاه یحیی بن اکثم گفت: روایت شده که مثل ابوبکر و عمر در زمین مانند مثال جبرئیل و میکائیل در آسمان است.

امام فرمود: این مسئله شایسته تأمل مجدد است. چون جبرئیل و میکائیل دو ملک مقرب خداوند بودند و هیچگاه اصلاً مرتکب گناه نشدند و لحظه­ای از اطاعت او جدا نشدند ولی ایشان – ابوبکر و عمر – به خداوند متعال مشرک بودند و اگرچه بعد اسلام آوردند ولی بیشتر ایام عمرشان در شرک به الله سپری شده بود. پس شبهات آن دو به جبرئیل و میکائیل محال است.

آنگاه یحیی بن اکثم گفت: و نیز روایت شده که آنان آقای بزرگان و افراد مسن بهشتیان هستند (سیدا کهول أهل الجنة). در این مورد چه می­گویید؟

حضرت فرمودند این نیز محال است. چراکه اهل بهشت همه جوان هستند و فرد مسن بین آنها یافت نمی­شود. در واقع بنی امیه این روایت را در مقابله با حدیثی از رسول الله (ص) که فرموده:«حسن و حسین آقای جوانان اهل بهشت هستند» وضع کرده­اند.

یحیی بن اکثم گفت: و نیز روایت شده که عمربن خطاب چراغ اهل بهشت (سراج أهل الجنة) است.

حضرت فرمودند این نیز محال است. چراکه با وجود ملائکه مقرب الله تعالی، آدم، محمد و سایر انبیاء و مرسلین در بهشت، آیا می­توان گفت که با حضور آنها بهشت نورانی نمی­شود و حضور آنها کافی نیست تا ضرورتاً نیاز به نورعمر باشد؟

یحیی بن اکثم گفت: و نیز روایت شده که سکینه از زبان عمرسخن می­گوید.

حضرت فرمودند: من منکر فضل عمر نیستم. ولی ابابکر که بافصیلت تر از عمر بود، بالای منبر گفت: شیطانی به همراه من است که پا پیچم می­گردد. هرگاه به کژی گراییدم، استوارم سازید.

یحیی بن اکثم گفت: و نیز روایت شده که رسول الله (ص) فرمود اگر من برانگیخته نمی­شدم، عمر مبعوث می­شد.

حضرت فرمودند: کتاب خدا راستگوتر از این حدیث است. الله تعالی در کتابش می­فرماید: و هنگامیکه از پیامبران میثاق گرفتم و از تو و از نوح. اگر خداوند متعال از پیامبران میثاق گرفته است چگونه ممکن است که پیمان خود را تغییر دهد در حالیکه همه پیامبران (ع) به اندازه چشم بر هم زدنی به خداوند شرک نورزیده­اند. چگونه امکان دارد کسی را که مشرک بوده و بیشتر ایام عمرش شرک به الله تعالی داشته را به نبوت برانگیزد. و پیامبر اکرم (ص) پیامبر بود، زمانیکه آدم بین روح و جسد بود.

یحیی بن اکثم گفت: و نیز روایت شده که رسول الله (ص) فرمود هرگاه وحی از من قطع می­شود، گمان می­کنم که بر آل خطاب نازل می­شود.

حضرت فرمودند این نیز محال است. چراکه روا نیست پیامبرشک کند. خداوند متعال می­فرماید: الله از ملائکه و مردم رسلی را انتخاب می­نماید. چگونه ممکن است نبوت از برگیزدگان خداوند متعال به کسیکه مشرک است انتقال یابد.

یحیی بن اکثم گفت: و نیز روایت شده که رسول الله (ص) فرمود اگر عذاب نازل شود، فقط عمر نجات می­یابد.

حضرت فرمودند این نیز محال است. چراکه الله تعالی می­فرماید: و شایسته نیست که خدا آنها را عذاب کند در حالیکه تو میان آنها هستی و نیز شایسته عذای نیستند اگر استغفار کنند. پس خداوند متعال خبر داده است که تا وقتیکه پیامبر (ص) بین امت است و تا وقتیکه آنها اهل استغفارند، کسی عذاب نمی­­شود.

پینوشتها:

1. حضرت بدون استهزاء و هرگونه حرکت احساسی تحریک آمیز، با عقل و نقل و کتاب به مقابله جعلیات می­رود و آن حدیث دروغین را منهدم می­کند – که انصافاً اشراف وسیع آن حضرت به این سه مرجع ستودنی است. نه اینکه در مقابل فضایلی که مطرح می­­شود، نقاط ضعف تخریبی بیان فرماید.
2. در دو جا حضرت فرمود: « لست بمنکر فضل أبی بکر» « لست بمنکر فضل عمر». جالب است که می­فرماید من منکر فضل او نیستم. یعنی اگر فضیلتی نقل است، باید در حد حقیقت باشد و با فضیلت­تراشی مخالفت می­نماید. گو اینکه از ریشه فضلشان را انکار نمی­فرماید.
3. روش ما در مقابله با بزرگان اهل جماعت چیست؟